Avrupa Konseyi'ne üye olan devletler tarafından 1950 yılında Roma'da imzalanan sözleşme. Bu sözleşmeye Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de denilmektedir. Türkiye, 1953 yılında yürürlüğe giren Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ni 18 Mayıs 1954'te imzaladı. Bu sözleşme, Birleşmiş Milletler bünyesinde imzalanan sözleşmelerin tersine, imzalayan devletlere sözleşmedeki hak ve özgürlükleri sağlamak ve korumak konusunda hukuksal zorunluluk yüklemektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, insan haklarının korunması konusunda dünyadaki en etkili sözleşmedir.

İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme'nin kısaltılmış ve sadeleştirilmiş bazı maddeleri şunlardır:

Aşağıda imzası bulunan Avrupa Konseyi üyesi hükümetler, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948'de ilân edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi'ni, bu bildirinin, metninde açıklanan hakların her yerde ve etkin olarak tanınmasını ve uygulanmasını sağlamayı hedef aldığını kararlaştırarak aşağıdaki maddelerin uygulanması konusunda anlaşmışlardır:

BÖLÜM I

Haklar ve Özgürlükler

Madde 3

İşkence yasağı

Hiç kimse; işkenceye, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza veya işlemlere tâbi tutulamaz.

Madde 4

Hiç kimse köle ve kul hâlinde tutulamaz. Hiç kimse zorla çalıştırılamaz ve zorunlu çalışmaya tâbi tutulamaz.

Madde 5

Özgürlük ve güvenlik hakkı

Herkes; kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkına sahiptir. Aşağıda belirtilen hâller ve yasada belirlenen yollar dışında hiç kimse özgürlüğünden yoksun bırakılamaz. Yakalanan her kişiye, yakalama nedenleri ve kendisine yöneltilen her türlü suçlama en kısa zamanda ve anladığı bir dille bildirilir. Yakalama veya tutuklu durumda bulunma nedeniyle özgürlüğünden yoksun kılınan herkes, yasayı aykırı görmesi hâlinde kendisini serbest bırakması için bir mahkemeye başvurma hakkına sahiptir. Bu madde hükümlerine aykırı olarak yapılmış bir yakalama veya tutuklu kalma işleminin mağduru olan herkesin tazminat istemeye hakkı vardır.

Madde 6

Adil yargılanma hakkı

1. Herkes kendisine yöneltilen suçlamalar konusunda karar verecek olan, yasayla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından yargılanma ve davasının makul bir süre içinde gerçeğe uygun ve açık olarak görülmesini isteme hakkına sahiptir. Hüküm açık oturumda verilir; ancak demokratik bir toplumda genel ahlâk, kamu düzeni ve ulusal güvenlik yararına, küçüklerin korunması veya davaya taraf olanların özel hayatlarının gizliliğini gerektirdiğinde, mahkemenin zorunlu göreceği ölçüde, duruşmalar dava süresince tamamen veya kısmen basına ve dinleyicilere kapalı olarak sürdürülebilir.

2. Bir suç ile itham edilen herkes, suçluluğu yasal olarak sabit oluncaya kadar suçsuz sayılır.

3. Her sanık aşağıdaki en temel haklara sahiptir:

a) Kendisine yöneltilen suçlamanın niteliği ve nedeninden en kısa zamanda, anladığı bir dille ve ayrıntılı olarak haberdar edilmek;

b) Savunmasını hazırlamak için gerekli zamana ve kolaylıklara sahip olmak;

c) Kendi kendini savunmak veya kendi seçeceği bir savunmacının yardımından yararlanmak ve eğer savunmacı tutmak için mali olanaklardan yoksun bulunuyor ve adaletin selâmeti gerektiriyorsa mahkemece görevlendirilecek bir avukatın para ödemeksizin yardımından yararlanabilmek;

d) İddia tanıklarını sorguya çekmek veya çektirmek, savunma tanıklarının da iddia tanıklarıyla aynı koşullar altında çağrılmasının ve dinlenmesinin sağlanmasını istemek;

e) Duruşmada kullanılan dil, anlayamayacağı bir dil olursa, bir tercümanın yardımından para ödemeksizin yararlanmak

Madde 7

Cezaların yasallığı

1. Hiç kimse, işlendiği zaman ulusal ve uluslar arası hukuka göre suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahküm edilemez. Yine hiç kimseye, suçun işlendiği sırada uygulanabilecek olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

2. Bu madde, işlendiği zaman uygar uluslar tarafından tanınan genel hukuk ilkelerine göre suç sayılan bir fiil veya ihmal ile suçlanan kişinin yargılanmasına ve cezalandırılmasına engel değildir.

Madde 8

Özel hayatın ve aile hayatının korunması

Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.

Madde 9

Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü

Herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, açıkça veya özel tarzda ibadet, öğretim, uygulama, ayin yapma, dinini veya inancını açıklama özgürlüğünü de içerir.

Madde 10

İfade özgürlüğü

Herkes görüşlerini açıklama ve anlatma özgürlüğüne sahiptir.

Madde 11

Dernek kurma ve toplantı özgürlüğü

1. Herkes; asayişi bozmayan toplantılar yapmak, dernek kurmak, ayrıca çıkarlarını korumak için başkalarıyla birlikte sendika kurma ve sendikalara katılma haklarına sahiptir.

2. Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplumda, zorunlu tedbirler niteliğinde olarak, ulusal güvenliğin, kamu emniyetinin korunması, kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarıyla ve ancak yasayla sınırlanabilir. Bu madde, ilgili hakların kullanılmasında silâhlı kuvvetler, kolluk mensupları veya devletin idare mekanizmasında görevli olanlar hakkında meşru sınırlamalar konmasına engel değildir.

Madde 12

Evlenme hakkı

Evlenme çağına gelen erkek ve kadın, bu hakkın kullanılmasını düzenleyen ulusal yasalar uyarınca evlenme ve aile kurma hakkına sahiptir.

Madde 14

Ayrımcılık yasağı

Bu sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal bir azınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi bir durum yönünden hiçbir ayrımcılık yapılmadan sağlanır.

Madde 16

Yabancıların siyasal etkinliklerinin kısıtlanması

10, 11 ve 14. maddelerin hiçbir hükmü, Yüksek Sözleşmeci tarafların yabancıların siyasal etkinliklerini sınırlamalarına engel sayılmaz.

Madde 17

Hakların kötüye kullanımının yasaklanması

Bu sözleşme hükümlerinin hiçbiri; bir devlete, topluluğa veya kişiye, sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerin yok edilmesine veya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlamalara uğratılmasına yönelik olarak yorumlanamaz.

BÖLÜM II

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Madde 19

Mahkemenin kuruluşu

Bu sözleşme ve protokollerine, Yüksek Sözleşmeci taraflarca kabul edilen yükümlülüklere uyulmasını sağlamak için; aşağıda "Mahkeme" olarak anılacak bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kurulur. Mahkeme devamlı görev yapar.

Madde 20

Yargıç sayısı

Mahkeme, Yüksek Sözleşmeci Taraflar sayısına eşit sayıda yargıçtan oluşur.

Madde 28

Komitelerin kabul edilemezlik kararları

Bir komite, 34. madde uyarınca yapılan kişisel başvurunun, daha fazla incelemeyi gerektirmediği hâllerde, oy birliği ile kabul edilemezliğine veya kayıttan düşürülmesine karar verebilir. Bu karar kesindir.

Madde 34

Kişisel başvurular

Bu sözleşme ve protokollerinde tanınan hakların, taraflardan birinin ihlâlinden dolayı zarar gördüğü iddiasında bulunan her birey, hükümet dışı her kuruluş veya kişi grupları Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvurabilir.

Madde 35

Kabul edilebilirlik koşulları

Uluslar arası hukukun genel olarak kabul edilen prensiplerine göre, ancak iç hukuk yollarının tüketilmesinden sonra ve kesin karardan itibaren altı aylık süre içinde mahkemeye başvurulabilir.

Madde 40

Duruşmaların kamuya açık olması ve belgelere ulaşabilme

1. Mahkeme, istisnai durumlarda aksini kararlaştırmadıkça duruşmalar kamuya açıktır.

2. Mahkeme başkanı aksine karar vermedikçe, yazı işleri müdürüne emanet edilen belgeler kamuya açıktır.

Madde 41

Hakkaniyete uygun tatmin

Mahkeme bu sözleşme ve protokollerinin ihlâl edildiğine karar verirse zarar gören tarafın zararının karşılanmasına hükmeder.

Madde 46

Kararların bağlayıcılığı ve uygulanması

Mahkemenin kesinleşmiş kararı, kararın uygulanmasını denetleyecek olan bakanlar komitesine gönderilir.

Madde 50

Mahkemenin masrafları

Mahkemenin masrafları, Avrupa Konseyi tarafından karşılanır.

BÖLÜM III

Çeşitli Hükümler

Madde 54

Bakanlar Komitesi'nin yetkileri

Bu sözleşmenin hiçbir hükmü, Avrupa Konseyi statüsünün bakanlar komitesine tanıdığı yetkileri olumsuz yönde etkilemez.