Süleymân Çelebi’nin meşhûr eseri. Mevlid, lügatte “doğmak, doğum zamânı, doğum yeri” mânâlarına gelir. Mevlid’in asıl adı Vesîlet-ün-Necât (Kurtuluş Vesîlesi)tır. Muhammed aleyhisselâmın doğumunu kutlamak için yapılan tören mânâsına da kullanılmaktadır.

Süleymân Çelebi’nin 15. asırda yazılan Mevlid’inden başka 14. asırda yaşamış Erzurumlu Mustafa Darîr’in Tercümetü’d-Darîr’i vardır. Bunu İbn-i İshâk’ın Sîretü’n-Nebî’sinden çevirmiştir. Bir diğer mevlid de Fâtih Sultan Mehmed zamânında yaşamış Ahmed’in yazdığıdır.

Mevlid, yalnızca Müslüman Türkler arasında değil, bütün İslâm dünyâsında çok beğenilmiştir. Arnavutça, Rumca ve İngilizceye de tercüme edilmiştir. Asırlar boyunca bütün İslâm dünyâsında mübârek gün ve gecelerde, sünnet, düğün gibi toplantılarda ve diğer vesîlelerle sevilerek okunmuş ve dinlenmiştir. Müslümanların Muhammed aleyhisselâma olan aşk ve muhabbetlerine tercüman olmuştur. Mevlid’in yazılış sebebi de Süleymân Çelebi’nin Peygamber efendimize duyduğu engin muhabbettir.

Süleymân Çelebi’nin Bursa Ulu Câmideki imâmlık yıllarında, İranlı bir vâiz, kürsüde Bakara sûresinin 285. âyetini kendi bilgisine göre tefsir etti. Allahü teâlânın gönderdiği peygamberler arasında hiçbir fark görmediğini ve Muhammed aleyhisselâmın hazret-i Îsâ peygamberden daha üstün tutulmayacağını söyledi. İranlı vâizin bu bozuk ve hakîkatlere uymayan şahsî düşünceleri, Süleymân Çelebi’nin Muhammed aleyhisselâm için gönlünde duyduğu aşk ve muhabbete ziyâdesiyle tesir etti. Bu türlü iddiaları cevaplandırmak ve sâhiplerini susturmak, Muhammed aleyhisselâmın bütün diğer peygamberlere üstün, son peygamber olduğunu isbatlamak için Mevlid’ini yazdı. Mevlid; baştan sona kadar Ehl-i sünnet îtikâdını, Allahü teâlânın mutlak irâdesini, âlemi yoktan var ettiğini ve Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) hiçbir mahlûkta bulunmayan üstün, yüksek ve emsâlsiz vasıflarını anlatır. Her kelimesinde gönlü Resûlullah aşkı ile yanan bir müminin engin aşk ve muhabbet kokuları vardır. Diğer peygamberlere olan bütün üstünlükler de en güzel ve en veciz kelime ve ifâdelerle anlatılmıştır.

Mevlid; “münâcât” (Allahü teâlâya yalvarma), “vilâdet” (Peygamber efendimizin doğumu), “risâlet” (Peygamber oluşu), “mîrâc” (göklere çıkışı, Cenneti ve Cehennemi görmesi), “rıhlet” (Peygamberimizin vefâtı) ve “duâ” bölümlerinden ibârettir.

Söze Allahü teâlânın ism-i şerîfi ile başlayan Süleymân Çelebi, Âdem aleyhisselâmdan Peygamberimize kadar bütün peygamberlerin alınlarında nûr parladığını ve bu nûrun Muhammed aleyhisselâma intikâl ettiğini anlatır. Peygamberimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) doğuşuna geniş bir yer ayırarak, O doğarken annesinin neler duyup, neler gördüğünü, bu anda bütün varlıkların engin bir neşe içinde kaldıklarını, bütün zerrelerin O’nu büyük neşe içinde karşıladığını söyler. Mevlid’de bundan sonra, Muhammed aleyhisselâma peygamberliğin nasıl geldiğini ve mîrâc hâdisesinin nasıl olduğunu anlatır. Derin üzüntü içinde yazdığı rıhlet ve daha sonra duâ ile mevlidini bitirmiştir. Muhammed aleyhisselâmın her varlığın yaratılış sebebi, bütün yaratılmışların en şereflisi olduğunu ifâde ederken, O’nu bütün peygamberlere üstün kılan Allahü teâlâya şükürler etmektedir.

Eserde çok olgun fikirler ve kompozisyon bütünlüğü vardır. Mevlid, mesnevî, nazım şekliyle yazılmıştır. Ancak her bendin sonunda yer alan;

Ger dilersiz bulasız oddan necât
Işk ıla derd ile eydün esselât

beyti eseri bir nevi terci-i bend durumuna düşürmüştür. Aruz vezniyle yazılmış, “fâilâtün, fâilâtün, fâilün” kalıbı kullanılmıştır. Yalnız bir yerde “Mef’ûlü, fâilâtü mefâîlü fâilün” kalıbına yer verilmiştir.

Kâfiyeler güzel ve sağlamdır. Süleymân Çelebi, Mevlid’in mısraının mükemmel olması için çok titizlik göstermiş, bu sebeple, Mevlid üstün sanat sâhibi divan şâirleri tarafından da sevilip beğenilmiştir.

Mevlid’de olayların ve düşüncelerin anlatıldığı yerlerde, en kısa, en uygun ve mümkün olan en sâde anlatım şekli kullanılmıştır. Mevlid’de hemen her türlü söz ve ifâde sanatına rastlanır. En çok cinas, teşbih ve tekrir gibi sanatlara yer verilmiştir. Bölümlerin ve kitâbın bütünlüğüne titizlik gösterildiği kadar, her mısranın ayrı ayrı güzelliği de gözden kaçmamaktadır. Mevlid lirizm (içlilik) ve öğreticiliği (didaktizm) iyice kaynaştırmış bir şiir kitabıdır. Kuruluktan uzak olduğu gibi, sırf coşkunluktan da ibâret değildir. Görünüşte kolay, fakat denendiğinde benzerinin yazılmasının çok zor olduğu görülür.

İran edebiyâtında mevlid türünde eser yazılmamıştır. Mevlid, Peygamber efendimizi (sallallahü aleyhi ve sellem) medh ve senâ ederek, Müslümanların gönlünde O’nun sevgisini harekete geçirdiğinden ve dîne bağlılıklarını arttırdığından bunu okumak ve dinlemek, nâfile bir ibâdet olup, çok sevaptır. Ancak İslâmiyetin haram ve yasak ettiği şekillerde ve şarkı söyler gibi veya çalgı âletleriyle berâber okunması yasaklanmıştır.

MEVLİD-İ ŞERİF’TEN BÖLÜMLER

(Münâcât bölümünden)

Allah âdın zikr idelüm evvelâ
Vâcib oldur, cümle işte her kula

Allah adın her kim ol evvel ana
Her işi âsân eder Allah ona

Allah adı olsa her işin önü
Hergiz ebter olmaya anın sonu

Allah adın her nefeste di müdâm
Allah adıyla olur her iş temâm

Bir kez Allah dise aşk ile lisân
Dökülür cümle günâh misl-i hazân

İsm-i pâkin pâk olur zikreyleyen
Her murâda irişür Allah diyen

.................................................................

(Velâdet bölümünden)

Âmine Hâtun Muhammed ânesi
Ol sadefden doğdu ol dür dânesi

Hem Muhammed gelmesi oldu yakîn
Çok alâmetler belürdü gelmeden

Ol gice kim doğdu ol Hayr-ül-beşer
Anası anda neler gördü neler

Didi: Gördüm, ol Habîb’in ânesi
Bir acep nûr kim, güneş pervânesi

Berk urup çıktı evimden nâgehân
Göklere dek nûr ile doldu cihân

Gökler açıldı vü feth oldu zulem
Üç melek gördüm elinde üç alem

Biri maşrık, biri mağribde anın
Biri damında dikildi Kâbe’nin

İndiler gökden melekler saf saf
Kâbe gibi kıldılar evim tavaf

Hem havâ üzre döşendi bir döşek
Adı sündüs döşeyen anı melek

İndi hûrîler bölük bölük buğur
Yüzleri nûrından evim doldu nûr

Çevre yanıma gelip oturdular
Mustafa’yı birbirine muştular

Didiler: Oğlun gibi hiçbir oğul
Yaradılalı cihan gelmiş değül

Bu gelen tevhid-i irfân kânıdır
Bu gelen ilm-i ledün sultânıdır

.................................................................

Âmine eydür çü vakt oldu tamam
Kim vücûda gele ol Hayrü’l-enâm

Susadım gâyet hâraretten kati
Sundular bir câm dolusu şerbeti

Kardan ak idi ve hem soğuk idi
Lezzeti dahı şekerde yok idi

İçdim anı oldu cismim nûra gark
İdemezdim nûrdan kendimi fark

Geldi bir ak kuş kanadıyla revân
Arkamı sığadı kuvvetle hemân

Doğdu ol sâatde ol sultân-ı din
Nûra gark oldu semâvât ü zemîn

(Mîrâc bölümünden)

İşit imdi Mustafa mîrâcını
Nice urındı saâdet tâcını

Göklere hem nice seyrân kıldı ol
Hak teâlâ hazretine buldu yol

Anda ol gördüğin âdem görmedi
Kimse hem, ol irdüğine irmedi

Enbiyâ ervâhına indi nidâ
Kim kılınız Mustafa’ya ikdidâ

Önüne düştü, ona oldu delil
Aldı gitti Mustafâ’yı Cebreil

Gördüler nurdan örülmüş nerdübân
Nerdübândan oldular göğe revân

Ol gök ehli cümle karşı geldiler
Mustafa’ya hayli ikram kıldılar

.................................................................

Ey Habibim, dâvet et kullarımı
Tâ gelip de, göreler didârımı!

Sen ki, mi’râc eyleyip, etdin niyâz
Ümmetün mîrâc eyleyip, kıldım namaz

Her zaman ki, bu namazı kılalar
Cümle gök ehli sevâbın bulalar

Çünki her türlü ibâdet bundadır.
Hakka kürbiyyetle vuslat bundadır

Sıdk-ile beş vakt oldukça edâ
Elli vaktin ecrini eyler hak atâ